«پدر شعر نو در زبان اردو: تصدق حسین خالد یا ن. م. راشد؟»
سمیرا گیلانی
شعر کلاسیک اردو از هر لحاظ شبیه شعر فارسی و از نظر فنّی نیز کاملاً متأثر از زبان فارسی بود؛ مثل ویژگی وزن و قالب‌های مختلف مانند غزل، قصیده و غیره.
در نیمه‌ی دوم قرن نوزدهم فنّ شعر اردو نیز مانند موضوعات آن تغییر پیدا کرد و توجّه شعرا به متون شعر غربی معطوف گردید که این تغییرات و نوآوری‌ها در اوایل قرن بیستم به اوج خود رسید. کسانی مثل حالی، میرتی و شرر در بحور اردو نوآوری‌های گوناگونی ایجاد کردند. تعداد ارکان عروضی در اشعار آن‌ها مساوی بود ولی الزامی برای استفاده از قافیه وجود نداشت. شرر نمایش‌نامه‌های شکسپیر را به زبان اردو در قالب شعر جدید، به نظم برگرداند. برخی از شاعران پیرو مکتب رمانتیسم مانند اختر شیرانی، برای ایجاد موسیقی کناری و درونی در شعر از بحور قدیم و جدید بهره برده و قافیه را به شیوه‌ای تازه استعمال کردند. اختر شیرانی و ن.م.راشد قالب شعری «سانیت» را در شعر اردو رواج دادند و حفیظ جالندری و ساغر نظامی بحور مترنم و بلیغی را در شعر اردو ابداع کردند.
این تغییرات هم‌زمان با سایر نقاط دنیا در شعر و ادبیات اردو ادامه پیدا کرد و شعر آزاد به ادبیات اردو راه یافت که البته در زبان اردو «نظم آزاد» نام گرفت. نظم آزاد در زبان اردو به شعری اطلاق می‌شود که از قید ردیف و قافیه آزاد ولی پایبند وزن و بحر خاصی است. وقتی شعر آزاد وارد زبان اردو گردید با شیوه‌ی جدیدی در آثار شعرایی همچون تصدق حسین خالد، میراجی و ن.م.راشد به حیات خود ادامه داد. شعر آزاد انگلیسی آهنگی نثروار اختیار کرد در حالی که شعر آزاد اردو از وزن عروضی رها نشد. آغاز شعر نثروار از فرانسه می‌باشد. تصدق حسین خالد، ن.م.راشد و میراجی پایه‌گذاران شعر آزاد اردو هستند. نخستین شعر آزاد اردو را تصدق حسین خالد سرود. خالد در شعرش مصرع‌های کوتاه و بلند را به کار برد و قالب قدیم شعرگویی را شکست و شعر آزاد را بنا نهاد. زمانی که وی در سال ۱۳۰۴ ش./ ۱۹۲۵ م. مجموعه‌ی شعری خود با نام سرود نو را خلق کرد هیچ نمونه‌ی شعر آزادی در برابر وی وجود نداشت. خالد شعر نوی شعرای انگلیسی و فرانسوی را مطالعه کرده بود و تحت تأثیر همین آشنایی با ادب اروپا و غرب، به سرودن شعر نو متمایل شد. خالد از جمله اولین شعرای اردو زبان است که تعمّداً ایمیجیسم (تصویرسازی) و سمبولیسم را به کار برده ولی با این وجود شعر وی فاقد عمق و غنای فکری است. وی شعرهای ابتدایی خود را منتشر نکرد؛ زیرا در محافل شعری تجربه‌ی جدید وی مورد تشویق قرار نگرفت. به‌علاوه خالد به هیچ انجمن یا گروه ادبی‌ای وابسته نبود به همین دلیل همواره تک‌روی می‌کرد و همین امر باعث شد تا تجربه‌ی جدید وی رواج پیدا نکند. وی پیش از سفر به انگلستان نتوانست گام مؤثری در جهت ترویج شعر آزاد بردارد؛ اما زندگی در انگلستان این فرصت را برای او ایجاد کرد تا به‌طور کامل به مطالعه‌ی شعر آزاد بپردازد. خالد در سفر تحصیلی‌اش به انگلستان، علاقه‌مند به شعر فیری ورس آن‌جا و شعر آزاد فرانسه شد و مانند آن‌ها با الهام از ایمیجیسم و سمبولیسم، سروده‌های خود را بدون قافیه و ردیف و بدون‌توجه به وزن سرود؛ ولی سروده‌های خالد نتوانست مردمی شود زیرا از نظر محتوا و اسلوب ضعیف بود. در همین دوران که وی در انگلستان به سر می‌برد یعنی در سال ۱۳۱۱ ش. / ۱۹۳۲ م. اولین مجموعه‌ی شعر آزاد راشد چاپ شد، به همین علت گفته می‌شود که راشد نخستین شعر آزاد را سروده است. راشد نه فقط پایه‌ی شعر آزاد را گذاشت بلکه خیالات، افکار و اسلوب جدید را نیز وارد شعر آزاد کرد. راشد با زبان‌های اردو، فارسی، انگلیسی، هندی، فرانسوی و
روسی آشنا بود و به کشورهای مختلفی مانند ایران، انگلستان، مصر، عراق و هند سفر کرد. وی در ایران با ملک‌الشعرای بهار، رشید یاسمی و نیما یوشیج ملاقات کرد. راشد تأثیرات زیادی از نیما پذیرفت تا جایی که عنوان «پدر شعر نوی اردو» را نیز از آن خود کرد و در مصاحبه‌ای که با مجله‌ی سیاه و سپید در سال ۱۳۴۹ داشت، خود را پدر شعر نوی پاکستان نامید. راشد معتقد بود که برای ایجاد موسیقی در شعر استفاده از نظام عروضی الزامی نیست، بلکه این امر باید طبق اختیار و رضایت شاعر باشد. سروده‌های راشد «جرأت پرواز» و «اتفاقات» از نخستین سروده‌های آزاد او هستند. وی برای ثابت‌قدم بودن در سنت‌شکنی، سروده‌های غزل خود را در نخستین دفتر شعری‌اش که «ماوراء» نام داشت، نیاورد.
امروز، در این ساعت دزدیده و نایاب نیز،
جسمت غرق لذت خمیازه‌های خواب است
زیر مژگانت نزول شبنم خاک
سرخابت را می‌شوید،
زندگی برای تو هجومی از رؤیاهای انباشته، برای من کاوش بیداری است!
اتفاقات را ببین، این شب زیبا را ببین!
بگسل دام‌های پر گره را!
